Beşerler sahiden tek eşli mi? En yeterli evrimsel strateji bu mu?

Çöpçatanlık uygulamalarının sunduğu sayısız seçeneklerin olduğu ve münasebet etiketlerinin evrimleşmeye devam ettiği bir dünyada, insanların aslında tek eşli olup olmadığı sorusu hiç olmadığı kadar gündemde.

Londra’da yaşayan Romanyalı Alina, ilgili tüm tarafların bilgisi ve isteği dahilinde çok eşliliği deneyimledikten sonra kendisini bu soruyu sorarken buldu:

“Neden toplum olarak tek eşliliğe razı olduk?”

Bu sorunun cevabını aramanın bir yolu en yakın primat akrabalarımız ve ürüme stratejilerini incelemek.

İngiltere’deki Bristol Üniversitesi’nden Dr. Kit Opie “Goriller çok eşli, bir erkek çok sayıda dişiyle birlikte olur. Hasebiyle, kümedeki tüm yavruların babası birebir erkek lakin anneleri kümedeki farklı dişiler” diyor.

Ancak Dr. Opie çok sayıda yavru cinayeti ortaya çıkmasından ötürü bunun tesirli bir üreme stratejisi olmadığını söylüyor:

“Yavruların öldürülmesi, gorillerin ömrünün çok dehşet verici bir istikameti. Bir erkek goril kendisiyle kan bağı olmayan bebek gorilleri öldürür. Böylelikle anneler daha çabuk ürer hale gelir ve onunla çiftleşir. Büyük olasılıkla tekrarlamak istemeyeceğimiz bir evrimsel strateji.”

Anacak şempanzeler ve bonobolar üzere insanlara daha yakın başka primatlarda dişiler bir öbür evrimsel taktik geliştirdi. Dişiler çok sayıda erkekle birlikte oluyor, babanın kim olduğu belirli olmuyor ve böylelikle yavruların ziyan görme ihtimali azalıyor.

İnsanlar da büyük ihtimalle emsal bir sistemle başladı. Çoklu erkek ve çoklu dişi çiftleşme kümeleri. Ancak iki milyon yıl kadar evvel işler değişti.

Dr. Opie “Bunun nedeni iklim değişikliğiydi” diyor.

“Atalarımızın yaşadığı Sahra altı Afrika’da bir kuraklık vardı ve büyük bir kısım bozkıra dönüştü. Birinci beşerler çok sayıda yırtıcıdan korunmak için büyük kümeler halinde yaşamak zorundaydı. Beyinler bu büyük, karmaşık kümelerle başa çıkmak için büyüdü ve yavru emzirme devri uzamak zorunda kaldı.”

Ancak büyük kümelerde çok fazla erkek olunca, asıl babaların kimler olduğunu saklamak zorlaştı.

“Ayrıca dişilerin yavruları büyütebilmek için bu erkeklerden birinin yardımına gereksinimi vardı. Hasebiyle tek eşliliğe geçtiler.”

Tek eşlilik en güzel strateji mi?

Dr. Opie’ye göre bu değişiklik gerekliydi. Tek eşlilik “daha iyi” olduğundan değil, tek işe yarayabilir seçenek olduğundan.

Daha büyük beyinli, yavaş gelişen insan yavrularını büyütmek, anne ve babanın büyük yatırımını gerektiriyordu ve bu annenin tek başına verebileceğinden daha fazla emek manasına geliyordu.

Ancak birinci insanların tek eşli olacak biçimde evrimleşmesine rağmen, tek eşliliği seçen beşerler sıklıkla tek bir partnere sadık kalmakta zorlanıyor.

Dr. Opie “Tüm yaşamları boyunca tek bir eşe bağlı kalan çeşitler var ve aldatmıyorlar, ancak bunlar çok nadir” diyor.

“En yakın akrabalarımız tek eşli gibbonlar. Ancak gibbonlar öbür çiftlerden başka yaşıyorlar. Münasebetiyle büyük ihtimalle hem erkeğin hem de dişinin yağmur ormanlarındaki alanlarına kimlerin girip çıktığını denetlemesi daha kolay.”

“Fakat beşerler üzere büyük, birden çok erkek ve dişinin bulunduğu gruplardaysanız, partnerinizin sizi aldatıp aldatmadığını denetlemek büyük ihtimalle daha kolay.”

Tek eşlilik bu ışıkta bakıldığında doğal bir tavır olmaktan çok, bir hayatta kalma stratejisi. İçinde kendi kusurları da olan bir strateji.

Bağ kurmanın kimyası

Peki aşık olduğumuzda ya da sadık kalmakta zorlandığımızda beyinlerimizde neler oluyor?

ABD’deki Emory Üniversitesi’nden nörobilim doktora öğrencisi Sarah Blumenthal, insanlara benzeri formda uzun periyodik birliktelikler kuran, Kuzey Amerika’ya has bir tarla faresini araştırıyor.

Bu cinsin beynindeki ödül merkezinde, çok eşli kuzenlerine kıyasla daha yüksek seviyede oksitoksin reseptörü bulunuyor.

Sıklıkla “sarılma hormonu” diye anılan oksitoksin fizikî dokunma ve bağlanma anlarında beyinde salgılanan bir kimyasal.

Blumenthal “Deneylerde bu cinsin beynindeki oksitoksin düzeyleriyle oynadığımızda, güçlü bağlar kuramıyorlar ve partnerlerinin yanında daha az vakit geçiriyorlar” diyor.

İnsanların da misal oksitoksin sistemleri var. Bu da beyinlerimizin bağ kurmayı bir ödül olarak deneyimlemek üzere geliştiğini gösteriyor.

Fakat bir öteki kimyasal dopamin sadakata karşılık yenilik deneyimleme isteğimizi açıklayabilir.

Bağ kurmanın birinci devirlerinde beyin dopamin seline uğruyor. Bağ kurulduğundaysa dopamin tablosu değişiyor.

Çok eşli bayanlar

Tek eşlilik lehindeki evrimsel argümana rağmen, insan kültürlerinde çeşit çeşti düzenlemeler karşımıza çıkıyor.

ABD’nin Chicago kentindeki Illinois Üniversitesi’nden Antropolog Dr. Katie Starkweather, Asya’daki Nepal ve Tibet’ten Afrika’nın kimi kısımları ve Latin Amerika’ya dek bayanların birden çok eşe sahip olduğu 50 hadise belgeledi.

Kadınların birden çok eşe sahip olduğu haller, bir erkeğin birden çok eşe sahip olduğu durumlara nazaran istatiksel açıdan daha az görülse de Starkweather bu durumun imkansız olmadığını söylüyor:

“Kadınlar çok sayıda partner sahibi olmaktan ekonomik manada faydalanabilir. Birinci eşiniz ölmüşse ya da uzun müddetler ortada olmayacaksa, kimi yerli Kuzey Amerikalı kümelerinde yedek bir planınız olması gerekiyor.”

Bazı durumlarda çok eşlilik genetik avantajlar da sağlıyor.

Starkweather “İnsanların sık hastalandığı ya da öldüğü bir çevredeyseniz, biraz farklı genetik yapıya sahip olan birden çok çocuk sahibi olmanız işe yarayacaktır. Mevcut ortamlarına biraz daha düzgün ahenk sağlayabilirler” diyor.

Fakat çok eşliliğin de sıkıntıları var. Birden çok ilgiyi sürdürmek vakit, duygusal güç ve müzakere etmeyi gerektiriyor.

Starkweather “Erkek de bayan da olsanız, birden çok eşi yönetim etmek çok güç. Ekonomik olarak güç. Duygusal olarak sıkıntı. Tek eşliliğin istatistiksel olarak hala en çok görülen evlilik biçimi olmasının en önemli nedeni de bu” diye konuşuyor.

Çok eşlilik perspektifi

Alina’nın geçmişteki münasebetlerinde tek eşlilik pek işe yaramadı. Artık çok eşliliği deneyimlerken, karmaşık hisler içinde yol alması gerektiğini hissediyor.

“Kıskançlık çok güç ve güçlü olabiliyor” diyor.

“Fakat bence şahsen bu hislerin büyük kısmı sizinle dürüst olunmamasından kaynaklanabilir. Dürüst olduklarını bildiğinizde bu kıskançlık hissiyle başa çıkmanıza yardımcı oluyor.”

Alina’nın partneri de buna katılıyor.

“Ben kıskançlığın asıl sorun olmadığını düşünüyorum. Bence birden çok sağlıklı ilgiyi yürütmek için gereken vakit ve efor biraz ağır gelebiliyor.”

Ancak her ikisi de buna değdiğini düşünüyor.

Alina “Sizi öbür bir durumda girmeyeceğiniz diyaloglara sokan evvelden belirlenmiş kurallar yok ve bu bizim bağımızı daha güçlü kıldı” diyor.

Peki doğal olarak sahiden tek eşli miyiz? Bu sorunun cevabı hem evet hem de hayır üzere.

Kültürler ve tarih genelinde beşerler toplumsal, ekonomik ve etraf şartlarına uyacak bir dizi ilgi modeli geliştirdi. Kimileri için çok eşlilik özgürlük ve ekonomik esneklik demek. Kimileri içinse tek eşlilik en kolay ve en düzgün yönetilebilir bağ biçimi.

Katie Starkweather “İnsanlar esnek olmak üzere evrimleşti ve buna münasebetlerimiz ve evlenme biçimlerimiz de dahil. Gezegenimizde her çeşit ortamda yaşayabiliyoruz. Bu da esnekliğimiz ve tutumumuz sayesinde” diyor.