Biyolojik açıdan 'iyi ebeveyn olmak' ne manaya geliyor?

İyi ebeveyn olmayı tanımlamak kolay değil. “İyi ebeveyn” algımız yalnızca ilişkin olduğumuz çeşide dayanarak belirlenmiyor. Örneğin Homo Sapienslerde 21. yüzyıldaki ‘iyi baba’ algısıyla, Safeviler devrindeki bir erkeğe yönelik ‘iyi baba’ algısının rastgele bir benzerliği yok.

Bu sosyokültürel çeşitlilik, hayvanlar aleminin çeşitliliğiyle kıyaslandığında da katlanarak büyüyor.

Fakat tam manasıyla biyolojik bir perspektifden bakılınca, evrimsel argümanlara dayanırsak güzel bir babanın kusursuz bir tarifini bulmak mümkün olabilir. Bu perspektife nazaran en azından cinsel olgunluğa ulaşana dek çocuklarının hayatta kalmasını sağlayan babalar olabilir.

Yani yavrularının üreme potansiyelini artıran rastgele bir ebeveyn davranışı, çeşidin devamı ismine yararlı bir özellik olarak çeşidin biyolojik aktifliğini artırır ve sonuç olarak da doğal seleksiyonda öne çıkar.

Yani ebeveyn bakımı kıymetli. Lakin garip bir biçimde son derece ender görülüyor. Pekala, neden?

Ortada olmayan ve olması beklenmeyen ebeveynler

İlk neden, yeni tabiatın anneye mi yoksa babaya mı benzediğine kıymet verme alışkanlığımız olabilir.

Öncelikle, larva etapları olan birçok çeşitte bu tartışma anlamsız zira “küçük yaratık” ebeveynlerine rastgele bir formda benzemiyor. İmajları büyük ve şaşırtan bir formda farklı. O kadar ki, biyolojik bilgiler daha kısıtlıyken çok sayıda cinsin farklı hayat evreleri yalnızca farklı çeşitler olarak değil, büsbütün başka kümeler olarak kayıtlara geçirilmelerine neden oldu.

Aslında ebeveynlerle yavruları ortasındaki farklar yalnızca anatomik ve fizyolojik değil, tıpkı vakitte ekolojik. Bu da hayatın birinci evrelerindeki yavruların anne ve babalarıyla birebir ömür alanlarını paylaşmaması ve farklı “evrenlerde” yaşamaları manasına geliyor.

İyi bilinen bir örneği ele alalım: Sivrisinekler. Larvaları yaşayan, beslenen, nefes alan ve su altında gelişen “küçük kurtçuklar”.

Bu sırada ebeveynleri ise havada, öbür bir “galakside” yaşıyor. Bu şartlar altına ebeveyn ve yavruları ortasında bir etkileşim yok, birlikte ömür yok ve anne ve babanın bakımı imkansız.

Tam aksisi durumda, yani yavrular larva değilse ebeveynlerin çocuklarının akibetiyle daha fazla ilgileneceğini, “bize misal olana düşkün olabileceğimizi” düşünebiliriz. Lakin birden fazla tıp yumurtaları çatlar çatlamaz, yavrularını ihmal etmeye başlıyor.

Ebeveynlerin çocuklarına bakması neye bağlı?

Birkaç öge rol oynuyormuş üzere görünüyor. Bunları anlamak için de öncelikle bariz olanı değerlendirmeliyiz:

Ebeveynler çocuklarına bakabilmek için sağ olmalı. Bu perspektiften bakarsak, üreme faaliyetleri vefatla sonuçlanan bütün cinsler güzel ebeveyn olamıyor. Örneğin somonlar isteseler bile yavrularına bakamazlar zira akıntıya karşı yüzdükten sonra çiftleşip, ölüyorlar.

Değerlendirilmesi gereken bir öteki öge da üremeyle elde edilen yavru sayısı. Tek çiftleşmede dünyaya getirdiğiniz 20 bin yavruya kahvaltı hazırlamanın güç alacağı açık.

Ayrıca dışarıdan döllemeyle üreyen birçok deniz cinsinde olabileceği üzere, her bir komşunuzun dünyaya getirdiği 20 biner yavruyla karıştırılabilir.

Bu nedenle, az sayıda yavruya bakmak yerine yavrularının kimilerinin yaşamasını garanti altına almak için daha çok yavru sayısına odaklanan çeşitlerde ebeveyn bakımı kelam konusu olamaz.

Ebeveynlerin yavrularına bakmasında üçüncü değerli öge ise, anne ve baba yiyecek aramaya çıktığında yavruların sağ kalabileceği inançlı bir yere sahip olmak.

Bu “yuva-ev”in varlığı memeliler ve kuşların, arılar ve karıncalar üzere toplumsal böceklerle paylaştığı bir özellik.

Yavruların geliştiği fizikî etrafın çetinliği de rol oynuyor ve hayatta kalmak için ebeveyn bakımını gerekli hale getiriyor. Örneğin dev bir akrep çeşidinin dişileri, çok aşırı kurak ortamlarda hayatta kalabilmeleri için yavrularını karınlarındaki yumurtlama odasında taşıyor.

Daha da şaşırtan olanı, birtakım yırtıcı çeşitlerde kendi tabiatlarının bu hayvanları etkilemesi.

Çok çarpıcı bir örnek, birden fazla büyük köpekbalığı çeşidinde görülen bir özellik. Su altında, dişi köpekbalıkları yavruların etrafında yüzüp, kendi çeşidinin erkeklerinden gelebilecek hücumlara karşı koruduğu bakım alanları oluşturuyor.

Fakat tahminen de ebeveyn bakımında en belirleyici olan yavrunun ebeveyne muhtaçlık düzeyi. Buna hayatın birinci evresinde emzirmeye bağımlı tüm göğüslü tipleri ve doğumlarının akabinde bağımsız yaşayabilmelerinden evvel ebeveyn bakımına gereksinim duyan birçok kuş çeşidi de dahil.

Yani toparlarsak, ebeveyn bakımı üredikten sonra ölmeyen, larva etabı olmadan direkt gelişen, her üremede birkaç yavru dünyaya getiren, kendi yavrularını potansiyel yiyecek olarak görmeyen ve en değerlisi yavruları sağ kalmak için bakıma muhtaçlık duyan cinslerde gelişti. Bu çok küçük çeşit kümesine, toplumsal böcekler, kuşlar ve memeliler dahil.

Çocuklarına bakan birkaç kemikli balık çeşidinde ise sıklıkla bunu babalar yapıyor. Yeterli bilinen denizatı örneğinde, özgürce yüzecek derecede büyüyene kadar yavruları baba taşıyor. Dişi yalnızca döllenmiş yumurtalarını partnerinin karnındaki keseye koyuyor. Burada tek “hamile” görünen de erkek.

Diğer yandan, erkek ciklet balıkları derilerinden süte benzeyen sümük salgılıyorlar ve yavrular bununla besleniyor. Ancak bu vazifesi dişileriyle de paylaşıyorlar.

Ancak erkeklerin yavruların bakımında rol oynadığı en yeterli bilinen örnek kuşlar. Bu davranış, yumurtaların gelişmesi ve çatlaması için sıcak tutulması gerekliliği.

Bu kuvvetli ve daima aktivite eşlerin misyonu birbirine devredebilmesini ve tek eşliliği beraberinde getirdi. Kuşların % 95’inde eşler üreme mevsimi boyunca birlikte oluyor ve hem dişi hem de erkek kuluçkaya yatabiliyor.

Memelilerde ise ebeveyn bakımı net ve ağır bir biçimde dişinin üzerinde. Biz memeliler embriyolarımızın avlanmaması, üzerine basılmaması, akıntıyla sürüklenmemesi ve yumurtlayarak üreyen cinslerin başına gelen bin türlü sorunu yaşamadığımız için şanslıyız.

Tam bilakis embriyo ve fetüs gelişim devrimizi sıcak, inançlı ve yumuşak anne rahminde geçiriyoruz. Anne ve çocuk ortasındaki bağ emzirme sırasında devam ediyor.

Tüm bunlar, yavruların yaşama talihini büyük ölçüde artırıyor. Primatlarda, bilhassa de insanlarda, tıbbın potansiyeli “eğitime” vakit ayırılması sayesinde daha da büyüyor. Böylelikle tabiatta hiç görülmeyen genetik ve kültürel miras aktarılıyor.

Bu gerçek farklı bir itirafı da hak ediyor: Memelilerin doğurganlıkla kazandığı büyük avantaj dişiler (insanlarda da kadınlar) sayesinde.

Yani biyolojik açıdan “iyi insan babası” olmak mümkün değil. Ama tıpkı vakitte bunu kültürel açıdan yapmak ismine fevkalade bir fırsatı var. Ayrıyeten bu adil olmayan dengeyi de sevgi, vakit ve eğitimle telafi edebilir. Düzgün ki, giderek daha çok sayıda insan bu kıymet biçilmez ayrıcalığı keşfediyor.