Uzay nasıl kokuyor?

Jüpiter, Marina Barcenilla’nın tabiriyle, “biraz makus kokulu bir bomba gibi”.

Barcenilla, Güneş Sistemi’nin en büyük gezegeni olan Jüpiter’in birkaç bulut katmanına sahip olduğunu açıklıyor ve her katmanın farklı bir kimyasal bileşimi olduğunu belirtiyor.

Barcenilla kokunun “aşağıya indikçe daha da kötüleştiğini” söylüyor.

“Muhtemelen basınç sizi ezmeden evvel ölmeyi dilerdiniz,” diyor.

“En üstteki bulut katmanının amonyak buzundan oluştuğuna inanıyoruz” diyen Barcenilla, bu kokuyu kedi idrarına benzetiyor.

“Sonra daha aşağıya indiğinizde amonyum sülfürle karşılaşıyorsunuz. İşte o vakit amonyak ve kükürt bir ortaya geliyor; cehennemde yapılmış bir kombinasyon.”

Kükürtlü bileşiklerin çürük yumurta üzere kokmasıyla ünlü olduğunu da ekliyor.

Barcenilla, “Daha derinlere inmeyi başarabilseydiniz, Jüpiter’in karakteristik şeritleri ve girdaplarıyla karşılaşırdınız” diyor.

“Jüpiter’in kalın, renkli bantları var. Bu renklerin kimileri amonyak ve fosfor püskürmeleriyle oluşuyor olabilir.”

Ayrıca tholin ismi verilen, akaryakıta benzeyen karmaşık organik moleküller de bulunabilir. Barcenilla’nın anlattığına nazaran Jüpiter, tıpkı vakitte “sarımsak patlamasıyla gelen yağlı bir petrol” notasına da sahip olabilir.

Barcenilla, İngiltere’nin başşehri Londra’daki Westminster Üniversitesi’nde uzay bilimci, parfüm dizayncısı ve astrobiyoloji doktora öğrencisi.

Evreni incelemeye başladığı birinci yıllarda daima olarak “Acaba bu nasıl kokardı?” diye merak ettiğini söylüyor.

Sonra laboratuvarında bu moleküllerden olduğunu ve bu kokuları yaratabileceğini fark etmiş. var.

Bu yüzden akademik çalışmalarının yanı sıra (Mars’ta hayat izlerini aramak gibi) Londra Tabiat Tarihi Müzesi’nin ” Uzay : Dünya Dışında Ömür Olabilir Mi?” başlıklı son standı için uzayın kokusunu tekrar yaratan kokular tasarlamakla da meşgul.

Çürük yumurta kokusundan bademlerin tatlı aromasına kadar, uzayın şaşırtan derecede kokulu bir yer olduğunu söylüyor.

Kuyruklu yıldızlar, gezegenler, uydular ve gaz bulutları, burnumuzla koklayabilseydik, her biri kendine mahsus bir kokuya sahip olurdu. Lakin bu kokular, kainatın gizemleri hakkında bize ne anlatabilir?

Koku nedir?

Kozmosun koku dolu zevklerini keşfetmeye çıkmadan evvel, kokunun aslında ne olduğuna kısaca değinmekte yarar var.

Koku, birden fazla vakit gereğince öne çıkarılmasa da muhtemelen duyuların en eskisi.

Arkaik okyanuslarda yaklaşık 3,5 milyar yıl evvel yüzen tek hücreli bir organizma, bir bakteri düşünün. Bir kimyasalı, tahminen lezzetli bir besin ya da uzak durması gereken bir tehlike, algıladığında, flagellum denilen kuyruk gibisi uzantısı bir pervane üzere çalışır ve bu küçük canlının tarafını değiştirmesini sağlardı.

En eski cetlerimiz için bu en ilkel koku alma duyusu hayatla mevt ortasındaki farktı.

Ve bizim koku alma duyumuz da etrafımızdaki kimyasalları algılama marifetinin daha gelişmiş bir versiyonu.

Burunlarımızda, milyonlarca özel nörondan oluşan ağır hudut kümeleri bulunur ve bu nöronlar, kemo-algılayıcı ya da kemoreseptör ismi verilen moleküllerle kaplı.

Bu moleküller bir kimyasala bağlandığında, beynimize sinyal gönderir ve bu da muhakkak bir koku olarak yorumlanır.

Bu koku alma yetisi, etrafımızdaki kimyasalları tespit etme imkânı sağlar.

İnsanlar için koku, yalnızca yiyecekleri tanımak yahut çevresel tehlikeler konusunda bizi uyarmakla kalmaz; tıpkı vakitte anıları tetikler ve toplumsal bağlantıda değerli bir rol oynar.

Milyonlarca yıllık evrim süreci boyunca, koku alma yetimiz duygusal iyiliğimizle direkt kontaklı hale geldi.

Yalnız geçen uzun aylar boyunca, astronotlar için de bu his mesken ile ilişki kurmanın kıymetli bir yolu olabilir. Lakin uzay istasyonu, kokular açısından da garip bir yer olabilir.

İngiltere’nin birinci astronotu Helen Sharman, “Alexei Leonov [ilk uzay yürüyüşünü gerçekleştiren kişi] tüm yabancı astronotlardan sorumluydu,” diyor.

Yıl 1991’di ve Sharman, Sovyet uzay istasyonu Mir’de sekiz gün geçirmeye hazırlanıyordu. Bu anları anlatırken Leonov’un fırlatmadan çabucak evvel “kendisine küçük bir pelin otu kısmı uzattığını” söylüyor.

Sharman, Mir’de kaldığı mühlet boyunca vakit zaman pelin yapraklarını ezerek adaçayına benzeyen kokusunu salıveriyordu. “Çünkü biraz koku almak güzeldi” diyor.

Sharman’a nazaran Mir uzay istasyonunda çok az koku vardı.

Mikro yerçekiminde sıcak hava yükselmediği için “sıcak yemeklerin kokusu tabağınızdan üst gerçek yayılmaz” ve koku almanın tek yolunun “burnunuzu paketin içine sokmak” olacağını söylüyor.

Ama uzay istasyonunda birçok astronotun uzay yürüyüşlerinden sonra fark ettiği, kendine mahsus bir koku vardı.

“Çocukken otomobil tamirhanelerinin önünden geçerken hissettiğim bir koku üzereydi,” diyor Sharman.

“Havada kaynak yapılıyormuş üzere bir metal kokusu alıyordum.”

Görev sırasında, Sharman uzay aracı imalinde kullanılabilecek potansiyel gereçler üzerine deneyler yürütüyordu.

“Bir sürü ince sinemam vardı, çoğunlukla seramikten yapılmış. Bunları bir çerçeveye yerleştirip uzay istasyonunun etrafındaki ortama maruz bırakmam gerekiyordu.”

Numunelerini hava kilidinden içeri geri aldığında, koku bir anda yayıldı: Uzayın metalik kokusu.

“Bu en sevdiğim deneydi, zira kokuyordu.”

Diğer astronotlar da bu kokuyu kızarmış et, barut ya da yanmış elektrik kablolarına benzetmişti.

Ama bu kokunun nedeni hâlâ gizemini koruyor.

Sharman’a nazaran mümkün açıklamalardan biri oksidasyon. ” Uzay istasyonunun etrafındaki ortam neredeyse büsbütün bir vakum lakin o yükseklikte büsbütün boşluk değil,” diyor.

“Atmosferde atomik oksijen var.”

Atomik oksijen, yani tekil oksijen atomları, bir astronotun uzay giysisine ya da aletlerine tutunabilir. Uzay istasyonuna geri girdiklerinde, bu tekil oksijen atomları kabinde bulunan O² ile birleşip ozon (O³) oluşturur.

“Tepki verdiği anda o ozon kokusunu alırsınız,” diyor Sharman.

Ve biz Dünya’da yaşayanlar da ozonun keskin kokusunu hissedebiliriz. Bir gök gürültülü fırtınadan çabucak sonra aldığınız metalik statik elektrik kokusunu hatırlıyor musunuz? İşte o ozon.

Başka bir mümkünlük ise Sharman’ın bir yıldızın ölmekte olan atomlarını soluyor olmasıydı. Bir yıldız öldüğünde büyük ölçüde güç salar. Bu süreçte yıldız, polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH’lar) üretir.

“Kümes telini andıran moleküller” diyor Sharman; ki bunlar cihanda dolaşarak yeni kuyruklu yıldızların, gezegenlerin ve yıldızların oluşumuna katkıda bulunuyor.

Dünya’da, PAH’lar kömür, ham petrol ve akaryakıt üzere fosil yakıtlarda bulunur ve ekseriyetle organik hususların eksik yanması sırasında oluşurlar.

Barcenilla, “Yemeğinizi yakarsanız işte bu tipten moleküller üretirsiniz. Yıldızlar öldüğünde, bu yanma süreci birebir cinsten molekülleri yaratır. Sonra bunlar uzayda sonsuza dek dolaşır” diyor.

Bu bileşiklerin kimileri solvent ya da naftalin kokusu taşırken, öbürleri yanan plastik ya da asfaltı andıran bir koku yayar.

Dondurma ve nefes kesen amonyak kokuları

Uzaydan gelen bilgiler her türlü biçimde olabilir. Uzaydan gelen birinci bilimsel bilgi, 1958’de NASA’nın Explorer 1 uydusu tarafından ses dalgaları biçiminde iletildi.

2022 yılına geldiğimizde ise NASA’nın James Webb Uzay Teleskobu (JWST), bir ötegezegenin (kendi Güneş Sistemi’mizin dışında yer alan bir gezegen) atmosferinde birinci sefer karbondioksit (CO²) olan WASP-39 b’yi tespit etti.

JWST bu karbondioksiti bizim üzere koklayarak değil, gezegenin yıldızının önünden geçerken yıldız ışığını nasıl değiştirdiğini izleyerek tespit etti. Işıktaki ince değişimleri tahlil ederek, JWST yabancı dünyaların çeşitli kimyasallarını belirleyebiliyor.

Ve “uzay devasa” diyor Barcenilla. İçinde çok çeşitli kokulara sahip dünyalar barındırıyor. Satürn’ün en büyük uydusu Titan’ın atmosferine dair kimyasal tahliller, tatlı badem, akaryakıt ve çürük balık kokusu taşıdığını gösteriyor.

Öte yandan, çürük yumurta kokusu sizi Dünya’dan yaklaşık 64 ışık yılı uzaklıktaki HD 189733 b gezegenini ziyaret etmekten de alıkoyabilir.

Samanyolu’nun spiral kolları boyunca dönen yıldızlararası toz bulutları, araştırmacılara nazaran, “çılgın dondurma ve nefes kesen amonyak” kokularını birleştiriyor.

Öte yandan Barcenilla, galaksimizin merkezine yakın, gaz ve tozdan oluşan dev moleküler bulutu Sagittarius B2’de “yaşam için gerekli prebiyotik moleküllerden bazılarının” koklanabileceğini söylüyor.

“Orada etanol, metanol, aseton, hidrojen sülfür ve antifriz olarak kullanabileceğiniz etilen glikol üzere unsurlar var.”

Samanyolu’nun merkezine ahududu kokusu veren molekül olarak yaygın biçimde etil format gösterilir, lakin Barcenilla’ya nazaran bu tam yanlışsız değil.

“Bu yalnızca birçok molekülden biri ve onu tek başına koklarsanız, ahududu üzere kokmaz.”

Etil format, çeşitli meyvelerin içinde bulunur.

“Ahududunun tadından, kokusundan değil, kısmen sorumlu. Tıpkı vakitte öbür meyvelerin de tadından kısmen sorumlu. Oje ya da oje çıkarıcı ve hafif alkollü, neredeyse rom gibisi bir kokuyla da bağlıdır.”

Barcenilla, uzaydaki kimyasalları koklamanın, yalnızca kainatın bileşimi hakkında bize hayati bilgiler vermekle kalmayacağını, tıpkı vakitte hayatın izlerini nerede aramamız gerektiği konusunda da ipuçları sunacağını söylüyor.

K2-18b gezegeni çürük lahana üzere kokuyor

Cardiff Üniversitesi’nden astrofizikçi Subhajit Sarkar, “Eğer [gezegen] K2-18b’de bir okyanus varsa ve orada bir tekneyle gezebilseniz ve uzay giysinizi çıkarabilseniz çürük lahana üzere kokabilirdi” diyor.

2023 yılında Sarkar, JWST’nin yardımıyla, Dünya’dan yaklaşık 120 ışık yılı uzaklıktaki K2-18b gezegeninde hayat kokusu olabilecek bir şeyi tespit eden takımın bir kesimiydi.

Teleskop, Sarkar’ın tabiriyle “en hafif izlerini” yakaladı: Dimetil sülfid (DMS), bazen “deniz kokusunu” üreten esas bileşenlerden biri olarak kabul edilir.

“K2-18b birçok açıdan değişik,” diyor Sarkar.

“Sub-Neptün ismi verilen ötegezegenlerin daha büyük bir kümesinin modülü.”

Dünya’dan büyük, lakin Neptün’den küçük olan bu gezegen çeşidi, galakside en yaygın olanlardan biri ve bu kadar yaygın olmalarına karşın haklarında hâlâ pek çok bilinmeyen var.

“Sub-Neptün’lerle ilgili büyük sorular var” diyor Sarkar.

“Neden Güneş Sistemi’mizde yoklar? Ve neyden yapılmışlar?”

Onları daha düzgün anlamanın yollarından biri, Sarkar’a nazaran, atmosferlerine bakmak.

“K2-18b bu açıdan uygun bir amaçtı.”

K2-18b, teoride, yaşanabilir bir okyanusla kaplı “hycean ” bir dünya.

2025 yılında Sarkar ve meslektaşları K2-18b’nin atmosferini yine tahlil ettiklerinde, ömürle kontaklı olabilecek atmosferik kimyasalların daha güçlü izlerine rastladılar; bilhassa de fitoplankton ve öteki deniz organizmalarının ürettiği moleküllere.

Araştırmacılara nazaran, K2-18b’nin atmosferi DMS ve/veya dimetil disülfid (DMDS) içerebilir.

Sarkar, “Şu anda, bu [kimyasalların] büyük ölçülerde biyolojik olmayan yollarla üretilebildiğini bilmiyoruz. En azından Dünya’da, DMS ve DMDS’nin biyolojik yollarla üretildiği çok, çok açık. Bu açıdan epey spesifik biyo-imzalar,” diyor.

Sarkar’a nazaran Dünya atmosferinde bulunanlardan 10 bin kat daha ağır olan bu konsantrasyonlar, K2-18b’nin “yaşam dolu bir okyanusa” sahip olabileceğini düşündürtüyor.

Ancak, bu kimyasalların abiyotik (biyolojik olmayan) kaynaklardan da gelebileceğini ve daha fazla araştırmaya gereksinim olduğunu vurguluyor.

Yine de şöyle devam ediyor: Şayet K2-18b hakikaten yaşanabilir bir okyanus dünyasıysa, bu tabloya tam oturuyor zira o vakit bu molekülü, ki Dünya’da deniz hayatıyla bağlantılıdır, potansiyel olarak deniz canlıları üretiyor olabilir.

Yani uzaya bir seyahat yapmamıza gerek kalmadan, oranın nasıl koktuğunu deneyimlemek mümkün olabilir.

Uzayın kokularının birden fazla bize tanıdık ve Dünya’da da mevcut. Barcenilla da dâhil olmak üzere birkaç kişi uzayın kokusunu yine yaratmaya çalıştı.

‘Dünya’nın kokusuna emsal hiçbir şey yok’

Doğa Tarihi Müzesi’ndeki stantta Mars kokusu kapsülüne kendi burnumu uzattığımda, pas, toz ve hafif bir nem kokusu alıyorum.

Koku bir anıyı canlandırıyor: Bir garajın art köşesi, evvelden sevilen kitaplarla dolu karton kutuların ve jenerasyonlar öncesine ilişkin mobilya kesimlerinin bulunduğu yer.

Tanıdık, çocukluğa ilişkin bir koku.

Ama tahminen de en pahalı kokusal hazine, uzayın derinliklerinde değil, burada Dünya’da bulunur. “Kendi gezegenimizin kokusuna misal hiçbir şey yok” diyor Sharman.

1991’de meskene dönüşünü hâlâ çok canlı bir biçimde hatırlıyor:

“Mayıs sonuydu, yani Orta Asya’da bile, o gün yer büsbütün kuru değildi.”

Uzay aracı yere indiğinde birkaç kere zıpladı ve altındaki bitkileri ezdi. “Kazakistan’daki pelin otu çalılıklarının üzerine indik,” diye anımsıyor o günü Sharman:

“Kapak açıldığında içeri dolan taze hava mükemmeldi. Koku mükemmeldi, nitekim lezzetliydi.”

About The Author