Zelzeleleri evvelce hisseden hayvanlar

Endonezya açıklarında 2004 yılında meydana gelen 9.1 büyüklüğündeki deniz altı sarsıntısının akabinde ortaya çıkan tsunami en az 225 bin kişinin vefatına neden oldu.

Bu yüksek can kaybının bir nedeni de birçok topluluğun rastgele bir ikaz almamış olmasıydı.

Gelgit ve zelzele sensörleri üzere insan imali erken ihtar sistemleri, net bir alarm veremedi.

Birçok sensör, bakım sıkıntıları nedeniyle çalışmıyordu ve birçok kıyı bölgesinde tsunami siren sistemleri yoktu.

Uyarı için gönderilen kısa bildiriler da tehdit altındaki bölgelere ya ulaşmadı ya da hiç okunmadı.

Oysa dokuz metreye kadar ulaşan duvar görünümlü dev dalgaların çabucak öncesindeki dakikalarda ve saatlerde birtakım hayvanlar yaklaşan tehlikeyi hissetmiş ve kaçmaya çalışmışlardı.

Görgü şahitlerinin tabirlerine nazaran filler yüksek yerlere koştu, flamingolar alçak bölgelerdeki yuvalarını terk etti ve köpekler açık alana çıkmayı reddetti.

Tayland’daki Bang Koey kıyı köyünde halk, deniz kenarındaki bufalo sürüsünün bir anda kulaklarını diktiğini, denize hakikat baktığını ve akabinde tsunami vurmadan birkaç dakika evvel yakındaki bir doruğun doruğuna hakikat kaçtığını anlattı.

Daha evvel Birleşmiş Milletler Afet Riskini Azaltma Milletlerarası Stratejisi (UNISDR) müracaat kümesinde misyon almış, şu anda Bonn’daki Alman Kalkınma Enstitüsü’nde araştırmacı olarak çalışan Irina Rafliana, “Felaketten kurtulanlar; inek, keçi, kedi ve kuş üzere hayvanların, zelzeleden çabucak sonra ve tsunami gelmeden evvel kasıtlı olarak iç bölgelere yanlışsız hareket ettiklerini gördüklerini söylediler. Hayatta kalanların birçoğu bu hayvanlarla birlikte ya da onların çabucak akabinde kaçmıştı” diyor.

Rafliana, Sumatra yakınlarında 2010 yılında meydana gelen denizaltı zelzelesi sonrası oluşan ve Mentawai Adaları’nda yaklaşık 500 kişinin vefatına yol açan tsunami üzere öteki felaketlerle ilgili saha çalışmalarında da misal öykülere rastladığını belirtiyor.

Bu olayda da örneğin fil üzere birtakım hayvanların güya olayı evvelden biliyormuş üzere reaksiyon verdikleri rapor edilmişti.

Yeniden özgür bırakılan bir deniz kaplumbağasının da Ocak 2022’de Tongo’da gerçekleşen volkanik patlamadan iki gün evvel U dönüşü yapar üzere apansız geri dönmesi şaşkınlık yaratmıştı.

Erken ihtar sistemleri, doğal afetlerin sıkça vurduğu birçok bölgede hâlâ mevcut değil.

2017 yılında Dünya Meteoroloji Örgütü, yaklaşık 100 ülkenin, bulundukları coğrafyalarda çok fazla doğal afet gerçekleşmesine karşın erken ikaz sistemlerinden mahrum olduğunu ortaya koydu.

Ancak felaketlerden evvel görülen hayvan davranışlarına dair anlatılar, birtakım araştırmacıların bahse önemli bilimsel ilgi göstermesine neden oluyor.

Bu da ilgi cazip bir soruyu gündeme getiriyor:

Hayvanların, yaklaşmakta olan doğal afetleri fark etmelerini sağlayan içgüdüsel bir sistemleri varsa beşerler için doğal bir erken ihtar sistemi olabilirler mi?

En eski kayıt MÖ 373 yılına ait

Doğal bir felaketten evvel hayvanların alışılmadık davranışlar sergilediğine dair bilinen en eski kayıt, MÖ 373 yılına dayanıyor.

Yunan tarihçi Thukydides’e ilişkin olan bu kayıt, yıkıcı bir zelzelenin birkaç gün öncesinde farelerin, köpeklerin, yılanların ve gelinciklerin Helike kentini terk ettiğini bildiriyor.

Tarih boyunca misal öbür raporlar da bulunuyor.

Örneğin, 1805 Napoli zelzelesinden dakikalar evvel öküzlerin, koyunların, köpeklerin ve kazların daima birlikte alarm verir üzere sesler çıkardığı, 1906 San Francisco sarsıntısından çabucak evvel ise atların paniğe kapılarak kaçtığı söyleniyor.

Gelişmiş teknolojiye karşın birçok doğal felaketin yaklaştığını tespit etmek hâlâ sıkıntı olabiliyor.

Örneğin zelzeleler kelam konusu olduğunda, sismik sensörler lakin yer sarsılmaya başladığında dalgalı çizgiler üretebiliyor.

Güvenilir öngörüler yapılabilmesi için, olaydan evvel oluşan öncü sinyallere gereksinim var.

Ancak bugüne kadar, büyük sarsıntılardan evvel dengeli bir biçimde görülen sinyallere rastlanamadı. Bu nedenle kimi bilim insanları, hayvan davranışları üzere daha alışılmadık ihtar sinyallerini dikkate almaya istekli hale geldiler.

Fransız Biyoçeşitlilik Ofisi’nden (OFB) ornitolojik bir ekibin lideri ve aynı zamanda Pasifik’i geçen göçmen kuşların fırtına ve öbür tehlikelerden nasıl kaçınabildiğini inceleyen Kivi Kuaka projesinin bir modülü olan Charlotte Francesiaz “Bugün elimizdeki tüm teknolojiye karşın, sarsıntıları ya da birden fazla doğal felaketi düzgün formda kestirim edemiyoruz” diyor.

Hayvanların felaketleri nasıl öngörebileceğine dair en değerli araştırmalardan biri, beş yıl evvel Almanya’daki Max Planck Hayvan Davranışları Enstitüsü’nden Martin Wikelski liderliğindeki bir takım tarafından gerçekleştirildi.

Bu çalışmada, İtalya’nın merkezindeki zelzele riski yüksek Marche bölgesinde bir çiftlikte farklı hayvan cinslerinin (inek, koyun ve köpekler) hareket kalıpları “biyolojik kayıt” (biologging) isimli metotla kaydedildi.

Her bir hayvana takılan çipli tasmalar Ekim 2016 ile Nisan 2017 ortasında her birkaç dakikada bir hayvanın hareket datalarını merkezi bir bilgisayara gönderdi.

Bu müddet zarfında, bölgede resmi kayıtlara nazaran 18 binden fazla zelzele meydana geldi. Bunlar 0.4 büyüklüğündeki küçük sarsıntılardan, 4.0 ve üzeri büyüklüğe ulaşan yaklaşık bir düzine zelzeleye kadar uzanıyordu.

Ayrıca yaşanan sarsıntılardan biri de 6.6 büyüklüğündeki yıkıcı Norcia sarsıntısıydı.

Sekiz zelzeleden yedisi kestirim edilebildi

Araştırmacılar, çiftlik hayvanlarının sarsıntılardan yaklaşık 20 saat evvel davranışlarını değiştirmeye başladıklarına dair ispatlar buldu.

İzlenen çiftlik hayvanları topluca, kesintisiz 45 dakikadan fazla mühlet boyunca olağandan yüzde 50 daha fazla hareketli olduklarında, araştırmacılar 4.0 büyüklüğünün üzerindeki bir sarsıntısı kestirim ettiler.

Bu metotla sekiz güçlü zelzeleden yedisi gerçek biçimde öngörüldü.

Martin Wikelski, çalışma 2020 yılında yayınlandığında “Hayvanlar, yaklaşmakta olan zelzelenin merkez üssüne ne kadar yakınsa, davranışlarını o kadar erken değiştiriyordu. Bu da bize hayvanlardaki fizikî değişimlerin, yaklaşan zelzelenin merkez üssünde daha ağır olduğunu ve uzaklaştıkça zayıfladığını gösteriyor” açıklamasını yaptı.

Yine Wikelski tarafından yürütülen bir öteki çalışmada, Sicilya’daki Etna Yanardağı’nın volkanik yamaçlarında gezinen ‘işaretlenmiş’ keçilerin hareketleri izlendi.

Bu çalışma da hayvanların, Etna’nın ne vakit faaliyete geçeceğini evvelden hissettiklerine dair izlenimler ortaya koydu.

Şu an Londra South Bank Üniversitesi’nde misyon yapan davranış ekoloğu Rachel Grant da Güney Amerika’da yaptığı bir çalışmada benzeri sonuçlara ulaştı.

2011 yılında meydana gelen 7.0 büyüklüğündeki Contamana sarsıntısını de kapsayan bir devirde yapılan çalışmada Peru And Dağları’ndaki Yanachaga Ulusal Parkı’nda hayvanların hareket kalıpları, hareketle tetiklenen kameralar kullanılarak biyolojik kayıt metoduyla incelendi.

Grant, 2015 yılında yayımladığı makalesinde “Depremden yaklaşık 23 gün evvel, kamera tuzaklarına yakalanan hayvan sayısı azalmaya başladı ve bu azalma, sarsıntıdan sekiz gün evvel sürat kazandı.

Depremden on, altı, beş, üç ve iki gün evvel ve sarsıntının gerçekleştiği gün hiçbir hayvan hareketi kaydedilmedi.

“Bu son derece sıra dışı bir durumdu” tabirini kullananan Grant, hayvan davranışlarındaki değişimlerin ardında neyin olabileceğine dair kıymetli bir ipucu da ortaya koydu.

Depremden iki hafta evvel başlayan ve her iki ila dört dakikada bir tekrarlayan lokal atmosferik elektrik yüklerindeki güçlü dalgalanmalar hayvan davranışlarındaki değişimlerle irtibatlı olabilirdi.

Özellikle büyük bir elektriksel dalgalanma, Contamana zelzelesinden sekiz gün evvel kaydedildi.

Bu da hayvanların ortadan kaybolmaya başladığı ikinci kozmosun başlangıcıyla birebir vakte denk geliyordu.

Atmosferdeki elektromanyetik dalgalanmalar

Bilim insanları artık, sarsıntılardan evvel atmosferde meydana gelen bu elektromanyetik dalgalanmaların yaklaşan sarsıntıların bir ikaz işareti olup olmadığını ve hayvanların bunu hissedip hissetmediğini araştırıyor.

Depremlerden evvel, derin kayaçlarda ekseriyetle şiddetli tansiyonlar meydana gelir.

Bu cins tansiyonların “pozitif delikler” olarak bilinen elektronik yükler oluşturduğu biliniyor.

Böylesi iyonlaşmaların, dünya genelindeki sarsıntılardan evvel gerçekleştiği daha evvel de kayıtlara geçmişti. Bu müspet delikler hareket ettikçe, tıpkı vakitte çok düşük frekansta elektromanyetik dalgalar da üretirler. İşte bu da birtakım hayvanların algılayabileceği ek bir sinyal olabilir.

İngiltere’deki Coventry Üniversitesi’nde fizikî coğrafya ve doğal afetler alanında doçent olan Matthew Blackett, ” Deprem öncülleri bilimsel olarak gereğince düzgün belgelenmiş değiller” diyor lakin şunu da ekliyor:

“Bazı bilim insanları, hayvanların sismik kaçış düzeneği geliştirmiş olabileceğini öne sürüyor. Tahminen de hayvanlar sarsıntılardan evvelki basınç dalgalarını hissediyor, tahminen de fay çizgilerinde kayaçlar sıkışmaya başladığında elektrik alanındaki değişimleri algılıyorlar. Ayrıyeten hayvan bedenlerinde manyetizmaya ve elektrik alanlarına hassas çok ölçüde demir de bulunur.”

Hayvanlar bu tespitleri nasıl yapabiliyor?

Pozitif delikler, sarsıntılardan evvel kimi zehirli kimyasal unsurların ortaya çıkmasına da neden olabilir.

Örneğin, suyla temas ettiklerinde gerçekleşen oksidasyon yansımasıyla, ağartıcı tesire sahip hidrojen peroksit üzere hususlar açığa çıkabilir.

Yük taşıyıcıları ile topraktaki organik hususlar ortasında gerçekleşen kimyasal yansımalar sonucunda, ozon üzere keskin kokulu, beğenilen olmayan eserler de oluşabilir.

Bu ortada, 2001 yılında Hindistan’daki 7.7 büyüklüğündeki Gujarat sarsıntısından günler evvel, uydular tarafından 100 kilometrekarelik bir alanda karbon monoksit düzeylerinde ani bir artış tespit edildi.

Bu bölgenin daha sonra sarsıntının merkez üssü olduğu anlaşıldı.

Bilim insanları, zelzelenin baskısı arttıkça kayalarda oluşan tansiyon nedeniyle karbon monoksit gazının yer altından yüzeye yanlışsız dışarı itilebileceğini öne sürüyor.

Elbette, birçok hayvan, hayatlarını sürdürebilmek için çeşitli doğal sinyalleri okuyabilen son derece gelişmiş duyusal yapılara sahip.

Bu nedenle kimi hayvanların sarsıntı öncüllerini algılayabilmesi çok mümkün görünüyor.

Kötü kokulu kimyasalları koku duyuları yoluyla tespit edebilir, düşük frekanslı dalgaları algılayabilir ve iyonize olmuş havayı, tüyleri ya da kürkleri aracılığıyla hissedebilirler.

İnsanlar hayvan davranışlarıyla zelzeleleri kestirim edebilir mi?

Depremleri evvelce iddia etmek bu kadar güç iken, bu bulgular şu soruyu gündeme getiriyor:

İnsanlar, hayvan davranışlarını gözlemleyerek sarsıntıları sahiden iddia edebilir ve böylelikle insanları evvelden uyarabilir mi?

2020 yılında yayımlanan bir makalede, Wikelski ve meslektaşları, İtalya’daki araştırmalarını baz alarak hayvan hareketlerini izleyen istasyonlara dayalı bir sarsıntı erken ihtar sistemi prototipi ortaya koydu.

Wikelski’nin varsayımlarına nazaran yaklaşmakta olan zelzelenin merkez üssü üzerinde bulunan çiftlik hayvanları, bir biçimde bu olayı evvelden hissedebiliyorlarsa, zelzelenin gerçekleşmesinden 18 saat evvel olağandışı hareketler sergileyeceklerdi.

Merkez üssünden 10 kilometre uzakta bulunan hayvanların bu belirtileri sekiz saat sonra, 20 kilometre uzaktaki çiftliklerdeki hayvanların ise bir sekiz saat daha sonra göstermesi gerektiğini söylüyor ve şöyle devam ediyor:

“Eğer bu doğruysa, bu durum bir sarsıntının önümüzdeki iki saat içinde meydana geleceğini gösterebilir.”

Araştırmacıların, hayvanların zelzele varsayımında kullanılabilmesi için, dünya genelindeki farklı sarsıntı jenerasyonlarında, daha uzun vakit dilimlerinde çok daha fazla sayıda hayvanı gözlemlemeleri gerekecek.

Bu hedefle Wikelski ve öbür bilim insanları, hayvan hareket datalarını global ölçekte toplamak üzere Milletlerarası Uzay İstasyonu’ndaki global hayvan müşahede sistemi Icarus’a yöneliyor.

Yılanlar ne kadar aktif?

Icarus (Uzayı Kullanarak Hayvan Araştırmaları için Memleketler arası İşbirliği), 2002 yılında bilim insanlarının global iş birliğiyle başlattığı bir teşebbüs.

Amacı, örneğin kuşlar üzere küçük hayvanlar için hakikat ve global bir müşahede sistemi kurarak, hayvan ömrü ile gezegenin fizikî sistemleri ortasındaki etkileşimlere dair bilgi ve ipuçları toplamak.

Bu ortada Çin, Nanning merkezli bir Zelzele İkaz Sistemi kurmuş durumda.

Bu sistem, yerle çok daha yakın temas içinde olan hayvanların, bilhassa de geniş bir sarsıntı neslindeki çiftliklerde bulunan yılanların davranışlarını izliyor.

Yılanlar, etraflarındaki en küçük değişimleri algılamaya yönelik güçlü bir duyusal sisteme sahip.

1975 yılında büyük bir sarsıntının çabucak öncesinde yılanlar ve öteki hayvanlardaki ani davranış değişimleri, yetkililerin Çin’in Haicheng kentini tahliye etmesini sağlamış ve bu karar sayısız hayatı kurtarmıştı.

Nanning ofisinin o dönemki müdürü Jiang Weisong, 2006 yılında China Daily gazetesine “Yeryüzündeki tüm canlılar ortasında, sarsıntılara tahminen de en hassas olanlar yılanlardır. Bir sarsıntı olmak üzereyken, kışın soğuğunda bile olsa yuvalarından çıkarlar” demişti.

Kuşlar hortumu nasıl iddia edebiliyor?

Hayvanların evvelden fark edebildiği çevresel tehlikeler sırf sarsıntılarla hudutlu değil. Kuşlar, yaklaşmakta olan öteki doğal felaketleri algılayabiliyor üzere göründükleri için giderek daha fazla ilgi odağı haline geliyor.

ABD’de altın kanatlı ötleğen kuşlarını izleyen bilim insanları 2014 yılında, “tahliye göçü” olarak bilinen çarpıcı bir örnek kaydetti.

Kuşlar, Tennessee’deki Cumberland Dağları’nda bulunan üreme alanlarından birdenbire havalandı ve yaklaşık 700 kilometre uzaklaştı. Üstelik 5,000 kilometre yol kat ederek Güney Amerika’dan şimdi gelmişlerdi.

Kuşların ayrılmasından kısa bir mühlet sonra, bölgeyi vuran 80’den fazla hortum, 35 kişinin vefatına ve bir milyar doların üzerinde hasara yol açtı.

Aslında durum ortadaydı.

Kuşlar, hortumları 400 kilometreden fazla bir uzaklıkta olmalarına karşın bir biçimde evvelce sezmişti.

Peki bunu nasıl başardılar? Birinci odak noktası ‘infrases’ denilen ve insanların duyamadığı lakin tabiatta daima bulunan düşük frekanslı art plan sesleri oldu.

ABD’deki California Üniversitesi, Berkeley’de misyonlu yaban hayatı biyoloğu Henry Streby o periyotta, “Meteorologlar ve fizikçiler, hortum fırtınalarının çok güçlü infrasesler ürettiğini ve bu seslerin binlerce kilometre uzağa ulaşabildiğini on yıllardır biliyor” demişti.

Ayrıca, bu güçlü fırtınalardan gelen infrasesin, kuşların duymaya son derece hassas olduğu bir frekansta yayıldığını da vurgulamıştı.

İnfraseslerdeki değişimleri algılayabilmenin, göçmen kuşların okyanusları geçerken fırtınalardan kaçınmalarını sağlayan düzenek olduğu düşünülüyor.

Bu fikir, Pasifik Okyanusu’nda yürütülen Kivi Kuaka araştırması kapsamında test ediliyor.

Bu araştırma, Fransız deniz subayı Jérôme Chardon’un dinlediği bir radyo programından ilham aldı.

Programda, her yıl Yeni Zelanda ile Alaska ortasında 14 bin kilometre göç eden kıyı çamur çulluğu isimli bir kuştan bahsediliyordu.

Güneydoğu Asya ve Fransız Polinezyası’nda kurtarma operasyonları koordinatörü olarak vazife yapmış tecrübeli bir isim olan Chardon, bu seyahatin ne kadar tehlikeli olabileceğini çok âlâ biliyordu.

Çünkü şiddetli fırtınalar Pasifik’i ve etrafındaki izole ada topluluklarını sık sık tesiri altına alıyor.

Peki bu kuşlar, daima fırtına tehlikelerine karşın her yıl, bu uzun seyahatlerini nasıl engellenmeden tamamlayabiliyordu?

Ocak 2021’de başlatılan bu proje, Fransa’nın Tabiat Tarihi Ulusal Müzesi’nden bir takımı kapsıyor.

Ekip, beş farklı tipten 56 kuşa GPS takip aygıtları takarak okyanus boyunca izledikleri rotaları takip ediyor.

Uluslararası Uzay İstasyonu, kuşlar uçarken onların sinyallerini alarak projeye nezaret sağlıyor ve bu sırada tabiat kaynaklı tehlikelere verdikleri yansıları de gözlemliyor.

Kuşlara takılan bu aygıtlar tıpkı vakitte meteorolojik bilgi de topluyor; böylelikle Pasifik genelinde iklim modelleme ve hava iddiası çalışmalarına katkı sağlanması hedefleniyor.

Kivi Kuaka araştırması, ayrıyeten kuş davranışlarının, tsunami üzere daha seyrek görülen ancak yıkıcı tehlikelere karşı da ihtar sağlayıp sağlayamayacağını inceleyecek.

Çünkü tsunamilerin, dalgaların önünden giden kendine mahsus infrases desenleri oluşturduğu biliniyor. Projenin bir modülü olan Charlotte Francesiaz, gayelerinin, kuşların yaklaşmakta olan bir tayfun ya da tsunamiye dair erken ikaz sistemine mümkün katkısını test etmek olduğunu söylüyor.

İngiltere’deki Liverpool Üniversitesi’nde deniz biyoloğu olarak vazife yapan Samantha Patrick de kuşların doğal tehlikeleri tespit edip kaçınmasında infrasesi bir yol olarak inceliyor ve tahminen dolaylı yoldan insanları da uyarabileceklerini düşünüyor.

“Sanırım kuşların infraseslerdeki değişimleri algılayabilmesinin mümkün olduğunu söyleyebiliriz” diyen Patrick ayrıyeten albatrosların yüksek ya da düşük infrases bölgelerine karşı bir tercih gösterip göstermediğini araştırıyor.

Tüm uzmanlar, hayvanlara dayalı erken ihtar sistemlerinin felaketleri varsayım etmek için geçerli bir seçenek olduğunu düşünmüyor.

Gerçekten yardımcı olsalar bile, yalnızca hayvan hareketlerine dayanmak kâfi olmayabilir. İnsanların daha net bir tablo elde edebilmek için çeşitli erken ikaz sinyallerinin birleşimine gereksinimi var. Tekrar de, hayvanlarla şimdi konuşamıyor olsak da, onların ihtarlarına daha fazla kulak verme vakti gelmiş olabilir.

About The Author